Erik Borgman is dominicaan, een religieuze orde die ‘de menselijke gerichtheid op waarheid’ tot levensmotto heeft gemaakt. De werkelijkheid draagt betekenis in zich. “Deze betekenis is een gave en de bron van deze gave, dat is wat wij God noemen.”
Door Erik Borgman
Rob Wijnberg, hoofdredacteur van internetkrant de Correspondent, voelde zich blijkens een artikel van afgelopen donderdag uitgedaagd door het buzzwoord post truth, post-waarheid. De halve en hele leugens die in de campagne van Trump een rol hebben gespeeld, maken dat veel commentatoren denken dat we in zo’n nieuw post-waarheid tijdperk leven. “Is mijn filosofiestudie toch nog ergens goed voor geweest”, schrijft Wijnberg, want filosofen worden geacht verstand te hebben van waarheid.
Vervolgens legt hij in handboekenstijl uit dat er verschillende versies van waarheid bestaan en dat wat veel analysten post-waarheid noemen, simpelweg een nieuwe waarheidsversie is. Waarheid is niet meer wat zich openbaart (religie), wat we in de werkelijkheid vinden (wetenschap) of wat wij maken en construeren (postmoderne filosofie). Waarheid is wat wij aanklikken. Google en facebook registreren ons gedrag op internet en spiegelen ons dat vervolgens voor als inzicht in wat er echt toe doet. Het gaat er niet om of een uitspraak klopt, maar of hij geloofd en geliked wordt: dat is de nieuwe waarheid.
Helaas, wat Wijnberg over waarheid zegt, is lang niet allemaal juist. Bovendien helpt het ons niet echt verder als wij onze situatie willen begrijpen, en dat is ernstiger.
Veritas
Ik behoor tot een religieuze orde die de waarheid zo’n beetje tot haar specialiteit heeft gemaakt. De dominicanenorde oftewel de Orde van de Predikers heeft niet alleen ‘waarheid’ als haar motto, in het Latijn veritas, zij draagt in haar constituties haar leden ook uitdrukkelijk op om zich “met des te meer ijver op de studie toe te leggen, omdat zij vanuit de traditie van de Orde in het bijzonder geroepen zijn de menselijke gerichtheid op waarheid vorm te geven.” Over die menselijke gerichtheid op waarheid heeft Wijnberg het helemaal niet. En dat is wel nodig om te begrijpen wat er met ons denken over de waarheid aan het gebeuren is.
Sinds de achttiende eeuw waren er regelmatig filosofen die schreven dat wat klassiek ‘waarheid’ werd genoemd, helemaal niet bestond. ‘God is dood’, schreef Friedrich Nietzsche, en hij bedoelde dat er geen vaste oriëntatiekaders zijn, behalve de kaders die wij zelf installeren. Hij sprak van de Wille zur Wahrheit, de wil tot waarheid, en daarmee werd waarheid een machtsclaim: wij bepalen hoe de dingen zijn, want wat wij zeggen is waar.
Maar zeggen wat waar is, daar gaat het in de klassieke waarheid nu net niet over. Mensen zijn niet op waarheid gericht omdat zij weten, maar omdat zij willen weten waar zij deel van zijn. Mensen willen weten waar het leven dat zij om hen heen en in zichzelf aantreffen vandaan komt; waar de samenleving, die wij met elkaar vormen maar door niemand van ons bedacht is, goed voor is; wat de teksten en de beelden waardoor wij aangesproken worden ons te zeggen hebben en wat dat over ons zegt.
‘Waar ben ik, waar zijn wij van?’, dat willen wij weten omdat wij weten dat we niet vanuit onszelf bestaan en omdat het niet zomaar duidelijk is waar uit wij dan wel bestaan. Het is deze menselijke gerichtheid op waarheid die dominicanen geroepen zijn vorm te geven.
God
Over religie en geloof zegt Wijnberg dat het de waarheid onkenbaar maakt en dat mensen er alleen toegang toe kunnen krijgen door erin te geloven. Het is de bekende manier waarop mensen die niet religieus zijn hun onbegrip voor hun medemens die het wel is, verpakken als inzicht. In ieder geval in de traditie binnen het christendom waartoe ik mij beken, wordt God zelf als de waarheid bij uitstek gezien. Dus niet: je moet in God geloven om te weten dat Hij bestaat, zoals Wijnberg suggereert, maar: in alles wat je in waarheid kent, ken je iets van God. En God geeft zich te kennen onder meer via de kenbaarheid van de werkelijkheid waarin wij leven.
Ik wil in deze column geen handboekenstijl hanteren, zoals Wijnberg in zijn artikel doet. Maar het belang van de stelling dat we in wat wij als waar erkennen God kennen, is dat het duidelijk maakt dat kennis een gave is, evenals de werkelijkheid die wij kennen. Dat wij de wereld kunnen begrijpen, laat zien dat wij niet in een willekeurig en onverschillig universum wonen, maar in een werkelijkheid die ons voedt, kleedt en beschut, die ons verdriet doet en troost, die onze liefde en woede wekt, kortom waarmee wij een relatie hebben. De werkelijkheid geeft ons betekenis en heeft dus klaarblijkelijk betekenis, en in en van die betekenis leven wij. Deze betekenis is een gave en de bron van deze gave, dat is degene die wij God noemen.
Liefde
Gave, en liefde die zich in geven uitdrukt, dat is de ultieme waarheid, zegt het christelijk geloof daarom. Het is de grond van waaruit wij leven. Gave en de liefde die zich daarin uitdrukt, is wat wij in alles wat wij kennen mede-kennen en met alles wat wij ervaren mede-ervaren. Daarom is waarheid belangrijk. Post-waarheid, dat betekent minachting voor de wereld waar we deel van zijn en voor wat ons door en in die wereld gegeven wordt. Post-waarheid meent dat alleen wat ik zeg en wat wij zeggen geldt, wat ook de tegenindicaties zijn!
Maar deze almachtsfantasie zal uiteindelijk een leugen blijken. Door hard te roepen dat hij geen hulp nodig heeft, kan de gewonde ervoor zorgen dat niemand hem verbindt, maar niet voorkomen dat hij aan zijn verwondingen sterft. Door de klimaatverandering te ontkennen kun je zorgen dat mensen er niet in geloven, maar niet dat het klimaat stabiel blijft. Je kunt de waarheid verafschuwen omdat zij je bindt, maar waarachtige vrijheid is gebonden worden door wat inderdaad bindend behoord te zijn. Daarom maakt de waarheid vrij (vgl. Johannes 8,32) en knecht de leugen, zoals liefde bevrijdt en onverschilligheid onderdrukt.
Wij zijn gaan denken dat we de boot missen als we niet in de leugen geloven en daarom lopen we haar achterna. Wat weer laat zien hoe belangrijk zij is en duidelijk maakt dat wij ons door haar moeten laten gezeggen, zoals Rob Wijnberg uitlegt. Het wordt tijd weer toe te geven dat we alleen van de waarheid kunnen leven en dat dit de rede is waarom wij haar maar ondanks alles blijven zoeken.
» Lees ook andere artikelen van Erik Borgman
bron: debezieling.nl