Mijn zus belde mij op Paaszaterdag met de vraag om een bijzondere gunst. Ze vroeg me om live de Paaswake te vieren vanuit Chicago, waar ik woon, en dat via internet te doen zodat de hele familie, mijn moeder en mijn broers en zussen, en nichten en neven, daarmee verbonden zouden zijn. Ze was van mening dat het een “geweldig en cool” idee zou zijn. Maar ik deed het niet. En ze was erg teleurgesteld.
Haar teleurstelling werd nog groter toen zij en de hele familie keken naar de pausmis in de Sint-Pietersbasiliek op EWTN (een Amerikaans tv-netwerk, red.) maar het was in het Italiaans en dat verstonden ze niet. Ze zochten naar andere televisiekanalen om een live Paaswake te zien uit een van de plaatselijke kerken.
Ik moet bekennen dat mijn familieleden het gevoel hadden dat ik hen in de steek liet. Misschien had ik toch moeten ingaan op de vraag van mijn zus. Wellicht was dat geestelijk voedsel geweest voor mijn familie en was het een goede invulling van de leegte die ook mijzelf overviel nadat ik helemaal alleen de Paaswake had gevierd en de Paasproclamatie voor mezelf had gezongen in het Latijn! Mijn moedereen, heel assertief, herinnerde me aan mijn verantwoordelijkheid voor mijn familie, toen we elkaar later op Paaszondag spraken. Door het gesprek met mijn familie, ontdekte ik hoe onbevredigd en leeg ze zich voelden na het zien van de pausmis – net zoals ik beleefde na mijn privé-paaswake.
Afrikanen die het katholicisme hebben omarmd, hebben ook zijn tradities omarmd, met name de rituelen van de zondagse eucharistie en de paasviering. Velen van hen die over voldoende middelen beschikken, zoals mijn familie, keken live naar de mis. Maar wat als je geen elektriciteit hebt, laat staan televisie of internet?
Ik ken zoveel Afrikaanse vrouwen op het platteland in zes verschillende landen, die worden ondersteund door onze caritasinstelling, Canadese Samaritanen voor Afrika. Hun grootste zorg is in deze dagen hoe ze de volgende maaltijd kunnen krijgen. Hoe kan hun honger naar God in deze tijd worden gestild, als zich geen toegang tot een online mis kunnen veroorloven?
Als het online uitzenden van eucharistievieringen een trend wordt in dit COVID-19 tijdperk, of dit nu in het noorden of in het zuiden is, bestaat het gevaar dat ook hierdoor de kloof tussen arm en de rijk wordt vergroot. Want het middel om God te ontmoeten, wordt dan beperkt tot degenen die het zich kunnen veroorloven. God koos er voor om in de chaos van ons leven te stappen en wil ons ontmoeten in onze huidige omstandigheden, kan dan de Kerk God zo beperken en voor de voeten lopen?
Het gesprek met mijn familie, bracht voor mij als Afrikaanse theoloog, drie kwesties naar voren:
– hoe kunnen we de goddelijke mysteries vieren in een tijd als de onze?een– hoe kunnen we de goddelijke mysteries vieren in een tijd als de onze?
– hoe kan ik in mijn bediening als priester metgezel zijn?
– wat kan de universele kerk van Afrika leren bij het hervormen van ons sacramenteel systeem en pastoraal leven?
Is het voor Afrikanen mogelijk om echt te vieren via de virtuele mis?
Ik ben opgegroeid in een landelijke Afrikaanse gemeenschap zonder elektriciteit of televisie. Ik keek voor het eerst tv in 1982 toen paus Johannes Paulus II de mis vierde tijdens een bezoek aan Nigeria. Ik liep vijf kilometer naar de plaats waar ik die mis kon zien. We kregen thuis pas televisie toen ik al op de middelbare school zateen en dit is nog steeds in voor- en tegenspoed, de dagelijkse realiteit van veel Afrikanen.
Tele-evangelisten uit de Verenigde Staten waren de eersten die regelmatig religieuze diensten op tv in Afrika uitzonden. Lokale Pinkstermensen, evangelicalen en zogenaamde gebedsgenezers volgden al snel. Veel van de Afrikaanse tele-evangelisten in de jaren negentig moedigden mensen aan om naar hun live uitgezonden vieringen te kijken en tijdens de uitzending het scherm aan te raken om “kracht, genezing en wonderen” te ervaren. Tele-evangelisme in Afrika promootte allerlei valse religieuze beweringen, niet bewezen wonderen en bijgelovige praktijken. Het stimuleerde een welvaartsevangelie dat, tot op de dag van vandaag, de zaak van het evangelie in Afrika blijft uitdagen.
Positief is dat deze vorm van evangelisatie het woord van God en persoonlijke getuigenissen over Gods werk verbreidt. Het kan, als misbruiken worden weggenomen, ook een middel zijn voor geloofsvorming.
Maar de katholieke kerk in Afrika heeft ervoor gewaakt om zich kritiekloos over te leveren aan de magische aspecten van het tele-evangelisme. Zij is terughoudend geweest in het uitzenden van religieuze vieringen via internet omdat, voor het Afrikaanse gemeenschapsgevoel, deze uitzendingen een belemmering vormen voor een intensievere band tussen mensen.
De voormalige Pauselijke Raad voor Sociale Communicatie heeft in 2002 een document “Kerk en Internet” uitgegeven dat iets van mijn eigen overtuiging weerspiegelt:’Virtuele realiteit is geen vervanging voor de werkelijke tegenwoordigheid van Christus in de eucharistie, de sacramentele realiteit van de andere sacramenten en gedeelde viering van menselijke gemeenschap van vlees en bloed. Er zijn geen sacramenten op het internet en zelfs de religieuze ervaringen die via internet wellicht door Gods genade mogelijk zijn, schieten te kort in vergelijking met de echte interactie met andere gelovigen.”
Deze woorden vinden weerklank in de Afrikaanse notie van bemiddeling van het goddelijke. De vierende gelovige is geen toeschouwer van het goddelijke. Hij of zij is actief – in lichaam, ziel en geest- in de relatie met het goddelijke. God kan niet worden gescreend of overgedragen los van het directe ruimtelijke en spirituele en zonder band met een gemeenschap, te beginnen met de familie.
Buitengewone tijden vragen om buitengewone maatregelen.
De gelovige wordt meegenomen in het heilige door rechtstreekse en werkelijke deelname door voorbede, aanroeping, dans en andere bewegingen en emoties die alles bij elkaar het ritme bepalen en kleur geven aan de eredienst in menige Afrikaanse kerk.
De bemiddelende functie van een priester in de traditionele Afrikaanse religie en spiritualiteit is uniek. Maar hij staat niet op zichzelf of op afstand. De priester zonder de gemeenschap is verloren.
Aan de andere kant is de gemeenschap gebaseerd op het actief delen door iedereen van een spiritueel en levend verband. Dat sluit ook de priester in als lid van die gemeenschap.
Dan rijst de vraag of de buitengewone maatregelen omwille van de buitengewone tijden, hebben geleid tot een grotere ‘onderdompeling’ van Afrikaanse katholieken in het Paasmysterie. Mijn familie in Nigeria beleefde duidelijk spirituele solidariteit. Maar omdat ze de heilige Communie niet konden ontvangen, voelden ze dat ze niet volledig en actief betrokken bij de viering van de mysterie van onze Verlossing. In Afrika is het ondenkbaar dat je een maaltijd mee zou voorbereiden en dat je vervolgens niet aan die maaltijd zou deelnemen.
Helaas ervaren Afrikaanse katholieken een dubbel probleem met de virtualisatie van de mis. Ze spelen geen rol bij het voorbereiden van de heilige maaltijd en ze kunnen het heilig lichaam van Christus niet ontvangen tijdens de mis.
De mensen begeleiden als priester
Ik moet ook bekennen dat ik, door de mis alleen te vieren in een hoekje van mijn appartement, niet het gevoel had dat ik metgezel was van het volk van God. Veel collega-voorgangers, klaagden tegen mij dat het vieren van een virtuele live-mis een vorm van spirituele boete is omdat het niet hetzelfde voelt als de werkelijkheid.
We maken moeilijke tijden door en het volk van God lijdt. Het is echter van het grootste belang dat de remedie die we toepassen de mensen niet nog meer pijn bezorgt door hen in spirituele leegte en wanhoop achter te laten.
Naar mijn mening speelt hier een belangrijk theologisch principe. Het is de kwestie van fysieke en spirituele begeleiding. Priesters moeten in deze moeilijke tijden echt dicht bij mensen staan. We hebben al enkele schitterende voorbeelden van begeleiding gezien in een aantal priesters dat is gestorven in bijstaan van onze broeders en zusters die door deze ziekte zijn getroffen. Deze heroïsche geestelijken, die zij aan zij werken met vrouwen en mannen van goede wil, gaan de straat op en verzorgen de daklozen, voeden de hongerigen en begraven de doden.
Veel parochies hebben een bellijst opgesteld om contact te kunnen onderhouden met de meest kwetsbaren en er zijn katholieken die online zijn verbonden in een spirituele keten om elkaar te ondersteunen.
Ik moet bekennen dat ik niet echt bij mijn broers en zussen aanwezig ben geweest in hun moeilijke situatie terwijl ik in de veiligheid van mijn appartement bleef en de mis opdroeg zonder Gods volk. Ik handelde zo simpelweg omdat ik er zeker van wilde zijn dat ik mijn plicht vervulde om de missa pro populo te vieren op zon- en feestdagen.
De kerk als veldhospitaal
Meer dan ooit is de oproep van paus Franciscus tot de kerk als veldhospitaal nu van toepassing. De kerk krijgt niet gestalte in onze gigantische kathedralen en schitterende gebouwen, zij is het volk van God op hun plaatsen van pijn en paniek in het aangezicht van COVID-19. De kerk is nooit een vaste structuur. Zij is de dynamische beweging van Gods volk, geroepen om, speciaal nu, op weg te zijn, op de pijnlijke weg van tranen, stilte, wonden en pijn in de hoop op de Verrijzenis. Dit ecclesiologische beeld daagt ons vandaag uit tot een meer creatieve zoektocht naar de gezichten van Christus in de gewonde gezichten van de wereld van vandaag. Het zou de gehechtheid moeten doorbreken aan cultische handelingen die zo dikwijls de Kerk en haar leden verslaafd maakt in alsmaar herhaalde gemeenschappelijke praktijken. Daardoor kan de spirituele ontvankelijkheid belemmerd worden voor de verrassingen van de Heilige Geest en voor de tekenen van de tijd bij het vinden van God op onverwachte plaatsen.
Het beeld van de kerk als veldhospitaal herinnert er ons ook aan dat we als aardse stervelingen pelgrims zijn en dat de Kerk een pelgrimskarakter heeft.
Het woord parochie – paroikos – verwijst inderdaad naar een pelgrim of een asielzoeker in een vreemd land. COVID-19 heeft deze betekenis van een parochiaan-zijn voor iedereen meer inhoud gegeven en herinnert ons aan de voorbijgaande aard van ons leven. Daarom moet de leiding van de kerk over de hele linie nieuwe wegen zoeken om in de spirituele en pastorale behoeften van heel het Gods volk – leken, religieuzen en ook geestelijkheid – te voorzien. Dit vraagt van de Rooms-Katholieke Kerk dat zij afstand neemt van haar gehechtheid aan cultus en dat zij meer profetisch de aanwezigheid van de Heer omarmt in de gebrokenheid en wonden van de wereld van vandaag.
Het is duidelijk dat virtualisatie van de sacramenten, die in feite een terugvallen is op onze vertrouwde rompstand, onvoldoende is om een crisis het hoofd te bieden. Op deze manier de mysteries vieren, brengt de mensen niet dieper in aanraking met het Mysterie. Door God aangeraakt worden en God aanraken in de wonden van mensen is een unieke manier waarop de kerk als veldhospitaal de nieuwe uitdagingen aan ons pastorale leven en onze dienst in deze tijden van COVID-19 en voor de toekomst, krachtiger zou kunnen aangaan.
Het coronavirus daagt de kerk vandaag uit om haar sacramentele theologie, met name de theologie van de eucharistie, opnieuw te doordenken. Hoe komt de kerk als veldhospitaal tegemoet aan de honger naar God, die veel mensen dieper voelden naarmate kerken gesloten worden. Zijn er geenandere manieren en middelen waardoor God volledig kan worden bemiddeld en aanwezig kan zijn bij de mensen in hun huiskerken (huizen) buiten de exclusieve en afstandelijke uitvoering van cultische handelingen van de priester in een virtuele mis? Zijn er geen andere wegen en middelen waardoor de bemiddeling met God tot stand kan komen en waardoor Hij aanwezig kan zijn bij de gelovigen in hun huiskerk los van de uitsluitende en afstandelijke manier van doen van de cultische handelingen van de priester in een virtuele mis?
Zijn er geen andere bedieningen en viering van heilige geheimen die aan orde kunnen komen bij afwezigheid van een priester?
Om deze vragen te beantwoorden, zullen we, met profetische moed en opofferende liefde nieuwe wegen moeten vinden om de geestesgaven en de rol van de leken te erkennen bij het vieren van de heilige geheimen thuis, op straat en in de vele ziekenhuizen en plaatsen waar geleden wordt. Dat lijkt me de manier waarop we de confrontatie met deze pandemie moeten aangaan.
Stan Chu Ilo is een katholieke priester van het bisdom Awgu (Nigeria). Hij werkt aan onderzoek over het wereldkatholicisme en Afrikaanse studies aan de DePaul University in Chicago (VS).