Recensie
Tjerk de Reus

Sinds een paar weken ligt er een biografie over Dietrich Bonhoeffer (1906-1945) in de boekhandel, geschreven door de Duitse theoloog Ferdinand Schlingensiepen (1929). Verrassend, want recent verschenen ook al twee Amerikaanse biografieën over Bonhoeffer in vertaling.

 

Is het echt nodig, dat er nu nog een derde biografie bijkomt? Ja, zeggen Nederlandse kenners van Bonhoeffers leven en werk. Twee van hen – Gerard Dekker en Gerard den Hertog – hebben zich er persoonlijk voor ingezet dat de biografie van Schlingensiepen, die uit 2007 dateert, kon verschijnen. Ze verzorgden gezamenlijk de vertaling van het boek. Kort na de presentatie ervan, in november, overleed Gerard Dekker (1931-2017); hij was emeritus hoogleraar godsdienstsociologie aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Gerard den Hertog (1949) is emeritus hoogleraar aan de Theologische Universiteit Apeldoorn (TUA), in de systematische theologie.

Waarom wilden Dekker en Den Hertog per se de biografie van Schlingensiepen voor de Nederlandse markt beschikbaar maken? Het antwoord op deze vraag voert rechtstreeks naar de twee genoemde Amerikaanse biografieën: Dietrich Bonhoeffer. Pastor, martelaar, profeet, spion (2012) van Eric Metaxas en Licht in het duister. Het leven van Dietrich Bonhoeffer (2015) van Charles Marsh.

Eigen kamp

Op deze biografieën is veel kritiek mogelijk. Theoloog Arnold Huijgen leverde in 2015 in het Friesch Dagblad een kritische bespreking van het boek van Marsh, waarbij hij ook dat van Metaxas op de korrel nam. Hij stelde vast dat Metaxas Bonhoeffer schildert als iemand die ‘het failliet van de vrijzinnige theologie’ inzag, om daarna een ‘evangelicale theoloog’ te worden. Daarmee trekt Metaxas ‘Bonhoeffer in zijn eigen kamp’. In werkelijkheid, schrijft Huijgen, ‘was Bonhoeffer ‘geen evangelical, maar stond hij midden in de Duitse theologische discussies van zijn tijd. Ook was hij lang niet zo vastberaden, maar eerder ambivalent.’

Over de biografe van Charles Marsh constateert Huijgen dat de auteur ‘maar beperkt op de hoogte’ blijkt te zijn van ‘de complexe Duitse theologie van begin twintigste eeuw.’ Bonhoeffers theologische werken ‘worden wel aangeduid, maar niet gepeild en niet in hun context geplaatst.’ Marsh heeft vooral aandacht voor de emotionele en seksuele relaties tussen Bonhoeffer en anderen, veel minder voor zijn theologische ontwikkeling.

Vergelijkbare kritiek had Gerard den Hertog op beide biografieën. Metaxas en Marsh hebben Bonhoeffer veel te veel binnen hun eigen context geïnterpreteerd, vindt hij. Zij ‘presenteren een Bonhoeffer die aansluit bij de verwachtingen van een bepaald lezerspubliek’, aldus Den Hertog. ‘Bij Metaxas zijn dat ‘evangelicalen’, bij Marsh de mensen die graag willen weten wat voor iemand Dietrich Bonhoeffer was, welke hebbelijkheden en onhebbelijkheden hij had en – vergeet dat vooral niet – wat voor liefdesleven hij had.’

Uitnodigend

De kritische recensie die Den Hertog in het Nederlands Dagblad wijdde aan het boek van Marsh leidde tot overleg met uitgeverij Kok: wilde men misschien ook het veel betere boek van Schlingensiepen uitgeven? Het antwoord was positief, en Dekker en Den Hertog namen het op zich om de vertaling en uitgave van de biografie van Schlingensiepen te verzorgen.

Wat voor boek is de Schlingensiepen-biografie? Qua stijl en toon is het uitnodigend, helder, niet onnodig ingewikkeld. Het staat inhoudelijk in de lijn van de meest gezaghebbende Bonhoeffer-biografie: Dietrich Bonhoeffer. Theoloog-christen-tijdgenoot, verschenen in 1968, geschreven door Bonhoeffers boezemvriend Eberhard Bethge (1909-2000). Dit is echter een omvangrijk en zeer gedetailleerd boek. De meeste lezers komen er niet goed doorheen. Schlingensiepen wilde aanvankelijk een verkorte versie van de Bethge-biografie maken, maar hij legde toch ook eigen accenten: hij besteedde bijvoorbeeld meer aandacht aan psychologische aspecten van Bonhoeffer en hij kon beschikken over bronnen die biograaf Bethge nog niet kende.

Voor geïnteresseerde lezers is het bijzonder nuttig dat de Schlingensiepen-biografie er nu is. Die is ruim de helft dunner dan de grote Bethge-biografie. Bovendien kun je ervan op aan dat je met een betrouwbaar relaas te maken hebt, waarin de theologische peilingen vakkundig zijn uitgevoerd. Een aardig Nederlands accent is de bekentenis van Schlingensiepen in het woord vooraf: hij kwam de naam van Bonhoeffer ooit voor het eerst tegen in een boek van uitgerekend een Nederlander: de oecumenische theoloog Willem Visser ’t Hooft (1900-1985), ooit mede de grondlegger van de Wereldraad van Kerken.

Dietrich Bonhoeffer. 1906-1945. Biografie. Ferdinand Schlingensiepen. Kok. 39,99 euro

bron: nieuwsbrief hetgoedeleven.com