diakenwijding van vrouwen in de Oud Katholieke Kerk in Hilversum
Amerikaanse theoloog: wijding van vrouwen tot diaken in de nabije toekomst is mogelijk
Domradio.de publiceert een uitgebreid interview met de Amerikaanse theoloog Phyllis Zagano. Zij houdt zich al tientallen jaren bezig met de vraag of vrouwen tot diaken gewijd kunnen worden. Vanuit de kerkelijke leer gezien staat niets deze stap vandaag de dag nog in de weg, zegt ze. Maar ze is kritisch over de vraag naar vrouwelijke priesters.
Dit is een fragment uit de huidige aflevering van de Duitse podcast “Himmelklar”. Het volledige gesprek is hier te beluisteren : (Duits-Engels)
Himmelklar: U bestudeert het vrouwendiaconaat al tientallen jaren academisch. In 2016 zat u zelfs in de commissie van de paus die de vraag onderzocht of vrouwen tot diaken gewijd kunnen worden. Het debat speelt zich al jaren af in de kerk. Samen met u kunnen we op wetenschappelijke niveau kijken, aangezien u een van ‘s werelds meest erkende experts op dit gebied bent. In 2019 noemde een Amerikaans tijdschrift u de top-feministe in de katholieke kerk. Wat vindt u daarvan?
Prof. Dr. Phyllis Zagano (auteur en theoloog, Hofstra University New York): Ik weet niet of ik mezelf echt een feministe zou noemen. Ik ben een wetenschapper. Maar wat voor mij belangrijk is, is dat er op het ogenblik geen vrouwendiaconaat bestaat. De vraag is of vrouwen zullen worden toegelaten tot de bestaande diakenwijding in de katholieke kerk. Er is slechts één gewijd diaconaat in de kerk en dat is al sinds de oudheid het geval.
Als mensen mij vragen of vrouwen in de vroege kerk werden gewijd, zeg ik ja en nee. We kunnen niet bewijzen dat alle vrouwen die diaconaal werk verrichtten, gewijd waren. Maar we kunnen ook niet zeggen dat er geen vrouw werd gewijd. Ik ken de namen van drie bisschoppen die in de vroege kerk vrouwen tot diaken wijden. We weten dat de liturgieën voor de wijding destijds verschillende bewoordingen gebruikten voor vrouwen en mannen.
Himmelklar: Hebt u het onderwerp alleen academisch bestudeerd of voelt u ook persoonlijk een roeping tot het diaconaat?
Zagano: De vraag komt op dit moment helemaal niet bij me op. Dat zou hetzelfde zijn als vragen of ik een groene huid zou willen hebben. Ik kan niet groen zijn. Op dit moment kan ik ook geen diaken zijn. Een grotere motivatie voor mij is altijd geweest dat ik heb gezien dat de positie van het diaconaat in de Kerk versterkt moet worden. De terugkeer van vrouwen naar het diaconaat zou een versterking en verdere ontwikkeling zijn.
Als het mogelijk zou zijn om een wijding na te streven, zou ik zeker de kwestie van mijn eigen roeping overwegen. Tot nu toe heb ik mezelf deze vraag eigenlijk nooit serieus gesteld. Mijn vraag is altijd geweest: heeft de kerk een vrouwendiaconaat nodig? Dat was veertig jaar geleden dezelfde vraag als nu. Als de kerk op dit punt komt, dan zou ik mezelf deze vraag stellen. Maar dat zou ik niet mijn expliciete doel noemen.
Himmelklar: We moeten even over de feiten praten. De ene wijding is mniet gelijk aan de andere. Wat is het verschil tussen de diakenwijding, priesterwijding? En waarom worden vrouwen uitgesloten?
Zagano: Er is slechts één wijdingssacrament in de Kerk. Het Concilie van Trente stelde vast dat de diakenwijding een echte, sacramentele wijding is, zoals die van priesters. Sinds het Tweede Vaticaans Concilie wordt hetzelfde gezegd over de wijding van bisschoppen. We hebben het over drie niveaus van wijding, waarvan we weten dat het diaconaat in feite door vrouwen werd ontvangen in de vroege kerk. Dit is 1947 wetenschappelijk gepubliceerd. Trouwens, nergens in de kerkelijke leer staat een verklaring over het geslacht van de kandidaat voor wijding.
Himmelklar: De critici van dit standpunt zeggen dat deze historische vorm van het vrouwendiaconaat niet te vergelijken is met de huidige taak van de diaken. Is dat geen legitiem argument?
Zagano: Dat kan waar zijn, maar ik zou het argument omdraaien. De taken van vrouwelijke diakens waren in die tijd veel breder dan die van mannen. Mannelijke diakens verrichtten geen sacramentele bedieningen voor zieke vrouwen. Ze doopten geen vrouwelijke kinderen en verrichtten geen instructie aan catechumenen. Er zijn veel rollen die vrouwelijke diakenen hebben vervuld die gesloten waren voor mannen. Ik heb er een heel boek over geschreven. Ik zie dus niet het argument waarom de diaconaatwijding daarom gesloten zou moeten zijn voor vrouwen.
Het moet realistisch zijn om te zeggen dat we vandaag de dag niet alle feiten kennen als het gaat om de diaconessen van de vroege kerk. Misschien namen vrouwelijke diakenen destijds niet alle taken op zich die mannelijke diakenen vandaag de dag doen. We weten niet of alle vrouwelijke diakens werden gewijd, maar we weten wel dat sommigen dat wel waren. En we weten dat vrouwen gewoon diaconaal werk op zich nemen, zowel toen als nu. Er was Anna, de diacones van Rome, die samen met haar broer de financiën van de kerk beheerde. Betekent dit dat het niet telt? Diakens, zowel mannen als vrouwen, organiseerden liefdadigheidswerk en financiën in de vroege kerk. Door de eeuwen heen waren er steeds minder vrouwen actief in deze gebieden. We weten dat Otto, de bisschop van Lucca in Toscane, nog in de 12e eeuw vrouwen wijdde. Dat is historisch gezien behoorlijk laat als we het over de vroege kerk gaat. We weten dat de Orthodoxe Kerk zelfs vandaag de dag vrouwen als diaken erkent. Op 2 mei zal bijvoorbeeld een orthodoxe vrouw in Zimbabwe tot diaken worden gewijd.
Himmelklar: Dit debat over het vrouwendiaconaat is al tientallen jaren bij ons in de kerk gaande. De synode van Würzburg in Duitsland sprak zich er al in de jaren zeventig voor uit, totdat het Vaticaan bezwaar maakte. Zelf volgt u de discussie al tientallen jaren. Ziet u enige ontwikkeling in het debat of draait de kerk hier alleen maar rondjes?
Zagano: De indruk zou kunnen ontstaan dat een beslissing steeds verder wordt uitgesteld. In de jaren zeventig behandelde de internationale theologische commissie de kwestie van het vrouwendiaconaat in een subcommissie – waarin vier mannen zitting hadden. Het werk van deze commissie is echter nooit echt voltooid. In de jaren negentig deed de internationale theologische commissie opnieuw een poging over dit onderwerp. Destijds was de conclusie dat niets de wijding van vrouwen tot diaken in de weg staat.
De toenmalige prefect van de Congregatie voor de Geloofsleer, kardinaal Ratzinger, heeft dit document echter niet afgekondigd, maar teruggegeven aan de internationale theologische commissie. In 2002 was er het volgende document met de conclusie dat de kwestie door het magisterium, het leergezag, moest worden opgehelderd. Dus ja, je hebt gelijk, het Vaticaan draait hier in cirkels rond.
Himmelklar: In 2016 was u zelf lid van de pauselijke commissie die de mogelijkheden moest bespreken om vrouwen tot het diaconaat te wijden. Tot op de dag van vandaag heb je nog steeds contact met de medewerkers van Curie. Wat is de algemene stemming in het Vaticaan met betrekking tot de wijding van vrouwen? Is er consensus of weerstand?
Zagano: Ik wil niet generaliseren. Het contact dat ik heb bestaat uit Curie-medewerkers die contact met mij opnemen om feiten te vragen vanwege mijn expertise ter zake. Ik kan de Curie en de leden van de Synode niet op één hoop gooien, maar ik kan wel zeggen dat de mensen die met mij spreken fundamenteel van mening zijn dat de wijding van vrouwen tot diaken niet langer een kwestie van bekwaamheid is, maar van de vraag dat dit moet gebeuren. en hoe. Als het gaat om hoe, zeg ik al heel lang dat het eigenlijk volkomen eenvoudig is. Net zoals het ambt van permanent diaken voor mannen werd ingevoerd na het Tweede Vaticaans Concilie. Als een bisschoppenconferentie besluit dat zij vrouwelijke diakens wil introduceren, hoeft zij alleen maar aan Rome te melden te zijn en Rome zal daarmee akkoord gaan. De individuele bisschop heeft een groot gezag. In veel landen zijn er vandaag de dag nog steeds geen permanente mannelijke diakens, of slechts in zeer uitzonderlijke gevallen. In Afrika bijvoorbeeld.
De regels zijn niet echt in steen gebeiteld. Als een getrouwde diaken zijn vrouw verliest, mag hij niet hertrouwen. Toch gebeurt het, en dan zijn er dispensaties. Dat was tientallen jaren lang de gangbare praktijk. Toen kardinaal Sarah prefect werd van de Congregatie voor de Goddelijke Eredienst, werden deze regels flink aangescherpt. Op dit moment weet ik niet of er hier veel uitzonderingen zijn toegepast. In veel Afrikaanse culturen is het een groot probleem dat weduwnaar-diakens niet mogen hertrouwen,. vooral als er kinderen zijn of als er grootouders zijn voor wie gezorgd moet worden.
Er zijn dus heel verschillende eisen in verschillende culturen. Deze verschillende behoeften moeten duidelijk worden gemaakt. Als de bisschop vervolgens zegt dat we in onze culturele situatie vrouwen als diaken nodig hebben, dan moet hij de vrijheid hebben om die beslissing te nemen. Het enige dat we nu moeten bespreken is of de diakenwijding van vrouwen de Kerk vooruit helpt. Wat het betekent voor onze eenheid als geloofsgemeenschap, en of deze stap vrouwen zal helpen de Kerk beter te dienen. Dat is in principe ook het uitgangspunt van de Wereldsynode: discussies om voor iedereen de beste weg naar de toekomst te vinden. Uiteindelijk willen we allemaal het Evangelie verkondigen, de enige vraag is wie welke rol speelt. We kunnen niet allemaal alles doen, maar we kunnen als vrouwen ook niet niets blijven doen. Vrouwen hebben grote talenten die niet onbenut mogen blijven. Dat is altijd een uitspraak die je aan iemand buiten de katholieke kerk eigenlijk niet kunt overbrengen. “Ben je gek dat je nog steeds aan het discussiëren bent over de vraag of vrouwen mee mogen doen?”
Vrouwen vervullen al heel lang diaconale taken, het ontbreekt hen alleen aan officiële erkenning en opdracht. Ze worden niet door de bisschop gestuurd. Als ik bisschop was, zou ik van dit simpele feit uitgaan. Op dit moment is er geen opleiding of opdracht voor vrouwen om dit werk te doen. Als ik bisschop was, zou ik liever mensen hebben die ik zelf had opgeleid en aangesteld. In veel delen van de wereld nemen vrouwen al het leiderschap van de kerk over, bijvoorbeeld in Australië.
Himmelklar: Ook in Duitsland.
Zagano: Goed! Als er geen priester beschikbaar is, kan iedereen getuige zijn van het sacrament van het huwelijk. In noodgevallen kan iedereen dopen. Maar zouden we niet liever hebben dat dit allemaal taken zijn die worden uitgevoerd door iemand in een officiële hoedanigheid? Zo houden we de verbinding tussen het volk van God en de kerk als instituut in stand.
Ik ken vrouwen die diaconaal werk doen in Latijns-Amerika, maar niet mogen trouwen. Maar als de priester maar één keer per jaar langskomt, dan ga je gewoon een straat verder naar de evangelische kerk, waar misschien zelfs een vrouw als predikant aanwezig is. Dit is gewoon het dagelijkse leven in veel landen waar een tekort aan priesters is. En dit wordt op steeds meer plaatsen een urgent probleem.
Himmelklar: Alles wat je zegt lijkt heel eenvoudig en plausibel. Er zijn dus geen spirituele of theologische redenen tegen de wijding van vrouwelijke diakens. De vraag is: waarom is dat nog niet gebeurd? Denkt u dat dit een machtsprobleem is?
Zagano: Ik hou er niet van om te generaliseren, maar ik denk dat we feitelijk een groot aantal priesters en bisschoppen hebben die zijn gewijd toen hun persoonlijke volwassenheid nog niet voltooid was. In ieder geval in de VS zijn er veel seminaries die zich volledig van de buitenwereld hebben geïsoleerd. Geen contact met de mensen die ze moeten dienen. Het is dus heel begrijpelijk dat sommigen van hen zich bedreigd voelen door vrouwen, of door het idee dat zij hun bediening met vrouwen moeten delen. En dan heb ik het niet eens over het beperken van autoriteit, of hoe je het ook noemt, macht. Het gaat meer om het feit dat veel mensen niet kunnen wennen aan ideeën die niet overeenkomen met hun gebruikelijke wereldbeeld. Er zijn grote problemen in elke organisatie waar managers inflexibel zijn en niet met andere mensen en alternatieve ideeën overweg kunnen. Zo’n organisatie kan op de lange termijn niet overleven. Dit is precies onze situatie als katholieke kerk. We hebben te maken met een diepgewortelde infectie van narcisme onder geestelijken die simpelweg niet in staat zijn andere opvattingen toe te laten. De Wereldsynode draait veel om luisteren, mijn indruk is: velen horen, maar slechts weinigen luisteren.
Dit is niet alleen het geval op de hogere niveaus. Er zijn veel geloofsgemeenschappen die op de rand van de afgrond staan, omdat de pastoor niet wil luisteren naar de adviezen van het parochiebestuur of andere commissies. Pastoors die het hele lekenteam eruit gooien dat al tien, twaalf jaar probleemloos samenwerkt. Ik denk dat dit allemaal een uiting is van menselijke onzekerheid. En geestelijk gesproken ligt de enige echte zekerheid voor ons allemaal in God en geloof in de missie van de Kerk van Jezus Christus.
Je kunt het dus heel eenvoudig samenvatten: het probleem van de weerstand tegen de wijding van diakenen is in wezen het probleem van een inherent onvolwassen en onzekere geestelijkheid. Er bestaat een gebrek aan inzicht dat het gezag uiteindelijk komt van de mensen die de geestelijkheid geacht wordt te dienen.
Himmelklar: Een belangrijk punt dat we nog niet hebben genoemd, is dat we het expliciet alleen hebben over de wijding van vrouwen tot diaken, en niet over de wijding van priesters. Dat is een verschil. In Duitsland zijn er de afgelopen jaren echter steeds meer stemmen die ertoe oproepen vrouwen niet alleen de toegang tot het diaconaat te geven maar tot alle wijdingsniveaus. Ook de katholieke vrouwengemeenschap in Duitsland veranderde enkele jaren geleden haar standpunt en breidde haar vraag uit. Wat vindt u daarvan? Gaat dat te ver? Staat dit uw streven naar toegang tot het diaconaat in de weg?
Zagano: Dat is niet mijn vakgebied. De priesterwijding van vrouwen komt in de synode niet aan de orde. De Wereldsynode zei meteen aan het begin dat zij geen enkele verandering in de leer wilde. Het feit dat de synode de diakenwijding bespreekt, bewijst dat dit geen kwestie van het leerambt is. Deze scheiding is voor mij ook heel erg belangrijk in mijn eigen werk.
Er is een uitspraak van het leergezag dat er niets kan worden gedaan aan het verbod op de priesterwijding van vrouwen. Er zijn vier niveaus van dergelijke leerstellige uitspraken. De vraag is op welk niveau deze regel wordt toegepast. Is dat in de loop van de tijd veranderlijk of niet? Kardinaal John Henry Newman sprak veel over de verdere ontwikkeling van het leergezag. Maar dat is niet mijn vakgebied, en ik geef hier liever geen commentaar op, omdat ik simpelweg niet veel over deze kwestie weet.
Ik vind het belangrijk dat deze vragen niet met elkaar worden verward. Het diaconaat en de kwestie van het priesterschap voor vrouwen zijn twee verschillende kwesties die vaak met elkaar verward worden en deel uitmaken van het probleem.
Er zijn twee belangrijke argumenten tegen de wijding van diakenwijding van vrouwen. Het eerste: vrouwen kunnen Jezus Christus niet representeren. Dat is natuurlijk een hoop onzin; je hoeft alleen maar naar de catechismus te kijken. Het andere is dat de drie niveaus van wijding met elkaar verbonden zouden zijn. Het verbod op de priesterwijding van vrouwen zou dan automatis betekenen dat vrouwen niet tot diaken gewijd zouden kunnen worden. Ik heb al met veel Vaticaanse functionarissen gesproken over het feit dat dit eenvoudigweg niet waar kan zijn, aangezien de kerkgeschiedenis ons het tegenovergestelde laat zien. We hebben gesproken over het feit dat er in het verleden gewijde diaconessen waren. Het zijn gewoon verschillende dingen.
In 2006 richtte paus Benedictus XVI. zich tot de priesters van Rome, en sprak over het feit dat er twee sporen van wijding zijn in de Kerk. Ik stond eens op een treinstation en ik begreep ineens dat beeld. Als je in de verte kijkt, lijkt het alsof de sporen steeds dichter bij elkaar komen en elkaar ontmoeten. In werkelijkheid zal dat nooit gebeuren. Deze twee sporen, de wijding tot het diaconaat en het priesterschap, zijn twee verschillende sporen die niet verward of samengevoegd mogen worden. En dat is ook de leer van de Kerk.
Himmelklar: Maar kun je deze eisen begrijpen dat vrouwenorganisaties toegang eisen tot alle gewijde ambten? Je argumenteert op wetenschappelijk niveau, maar hier wordt het argument vanuit het perspectief van gelijkheid gevoerd. Als vrouwen gelijke rechten hebben in de kerk, zouden ze ook gelijke toegang moeten hebben tot de wijdingen.
Zagano: Ik denk dat ik begrijp waar dit verzoek vandaan komt. Maar ik zou willen vragen: maak ik ruzie met het oog op het uitoefenen van een sacramentele bediening of maak ik ruzie omdat ik een verlangen heb naar macht en controle? Ik ben zelf spiritueel begeleider van ignatiaanse retraites. Als iemand mij vertelde dat hij priester wilde worden om macht uit te oefenen, ging bij mij een waarschuwingssignaal af.
Niettemin zie ik dat de wijding van vrouwen een heel belangrijk signaal aan de rest van de wereld zou geven. Er zijn veel landen die heel goed kijken naar wat de katholieke kerk doet. Er zijn landen waar vrouwen openlijk worden onderdrukt, waar meisjes tijdens de menstruatie worden opgesloten omdat ze “vies” zijn, landen waar de verschrikkelijke praktijk van genitale verminking plaatsvindt. Landen waar vrouwen niet mogen autorijden of stemmen. Als de Heilige Vader de Mis zou opdragen op het Sint-Pietersplein en een vrouw naast zich zou hebben in een kazuifel met een stola, zou dat een heel, heel krachtige boodschap geven aan deze landen. Een teken dat de Kerk vrouwen met gelijke waardigheid als mannen ziet en hetzelfde recht om Christus te belichamen. Dit is voor mij een heel belangrijk punt.
Himmelklar: Wat hoopt u voor de toekomst? Zoals we al zeiden, lijkt de kerk al tientallen jaren in cirkels rond deze kwestie te draaien. Aan de andere kant hebben we nog maar een paar maanden geleden de beslissing genomen om homoseksuele paren te zegenen, wat velen ook voor onmogelijk hielden. Vorige week sprak de Raad van Kardinalen opnieuw over de rol van vrouwen in de Kerk. De synode heeft hiervoor een eigen werkgroep aangesteld. Denkt u dat we in de nabije toekomst een verandering zullen zien?
Zagano: Ik geloof dat wanneer op een gegeven moment daadwerkelijk wordt besloten om vrouwen toe te laten tot het diaconaat, de eerste zin zal zijn: “Zoals de Kerk altijd heeft geleerd….”. Hetzelfde gold voor de zegen voor homoseksuele paren. ‘Zoals de Kerk altijd heeft geleerd, zegenen wij mensen.’ Onlangs schreef ik een column waarin ik me de politie voorstel die op het Sint-Pietersplein patrouilleert en iedereen die de pauselijke zegen ontvangt vraagt naar hun persoonlijke seksleven. Wie maakt zich daar eigenlijk druk om? Mensen zijn mensen.
Als we het hebben over het vrouwendiaconaat, is het mijns inziens geen kwestie van ‘of’, maar van ‘wanneer’. Mijn antwoord daarop is: Wanneer de kerk eindelijk wakker wordt en beseft dat deze stap noodzakelijk is voor het volk van God. Het gaat niet om gelijkheid, maar om het erkennen van mensen in hun volledige menselijkheid.
Aan het begin van de synode van 2023 benadrukte kardinaal Hollerich verschillende keren dat de menselijke waardigheid voortkomt uit de doop, en dit maakt deel uit van de missie van de Kerk, om te verkondigen dat we niet allemaal hetzelfde zijn, maar dat we allemaal dezelfde waarde en waardigheid hebben. Zelfs als we elkaar niet allemaal begrijpen, moeten we het op zijn minst proberen. Dat is eigenlijk waar het over zou moeten gaan.
Zal de diakenwijding van diakenen plaatsvinden? Ik weet het niet. Het is de bedoeling dat de werkgroepen uiterlijk in juni 2025 aan de paus rapporteren, wat niet betekent dat ze dat al in januari 2025 niet kunnen doen of dat de paus niet eerder een besluit kan nemen. Ik denk dat het synodale proces zich momenteel met grote kracht ontwikkelt. Ik wil maar één ding zeggen: 2025 zou een turbulent jaar kunnen worden voor de kerk.
Het interview werd afgenomen door Renardo Schlegelmilch
beeld: dio van maren okk.nl