De rol van religie in het conflict tussen Rusland en Oekraïne

Patriarch Bartholomeus I ondertekent de tomos (het decreet) over de autocefale status van de verenigde Oekraïens-Orthodoxe Kerk.

De spanningen tussen de twee landen tekenen zich ook af in een conflict in de orthodoxe kerk. Twee verschillende orthodoxe kerken beweren de enige echte Oekraïens-orthodoxe kerk te zijn voor het Oekraïense volk. De twee kerken bieden opvallend verschillende visies op de relatie tussen het Oekraïense en het Russische volk.

De oudere en grotere kerk is de Oekraïens-orthodoxe kerk onder het Patriarchaat van Moskou. Deze telt in 2018 meer dan 12.000 parochies en staat als deel van de Russisch-orthodoxe kerk onder het gezag van patriarch Kirill van Moskou. Hij en zijn voorganger, Patriarch Aleksii II, zien sterke banden die tussen de volkeren van Oekraïne en Rusland.

De Orthodoxe Kerk van Oekraïne daarentegen benadrukt haar onafhankelijkheid van Moskou. Zij ontstond in december 2018 toen, met de zegen van de oecumenisch patriarch Bartholomaios van Constantinopel, een ​​plechtige synode bijeenkwam en haar leider koos: Metropoliet Epiphanius. Vervolgens erkende Patriarch Bartholomaios in januari 2019 de Orthodoxe Kerk van Oekraïne formeel als een afzonderlijk, onafhankelijk en gelijkwaardig lid van de wereldwijde gemeenschap van orthodoxe kerken.

Autocefalie is een uitdaging voor Moskou

De Orthodoxe Kerk van Oekraïne, die volledig autonoom is, ziet zichzelf als de bekroning van tientallen jaren van inspanningen van Oekraïense gelovigen voor een eigen nationale kerk, vrij van enig buitenlands religieus gezag. Als uiting van de Oekraïense spirituele onafhankelijkheid was deze nieuwe zelfbesturende (=autocefalie) Orthodoxe Kerk van Oekraïne een uitdaging voor Moskou.

De Orthodoxe Kerk van Oekraïne heeft meer dan 7.000 parochies in 44 bisdommen. Ze beschouwt Russen en Oekraïners als twee verschillende volkeren, die elk hun eigen aparte kerk verdienen. Het belangrijkste probleem bij het scheiden van de Orthodoxe Kerk van Oekraïne van de Oekraïens-Orthodoxe Kerk – Patriarchaat van Moskou is hun relatie met de Russisch-orthodoxe Kerk.

Religieuze identiteit blijft in beide landen belangrijke factor

De Oekraïens-Orthodoxe Kerk – Patriarchaat van Moskou heeft een aanzienlijke autonomie in haar interne aangelegenheden. Uiteindelijk is ze echter ondergeschikt aan patriarch Kirill van Moskou, die de leider van de Oekraïens-Orthodoxe kerk formeel moet bevestigen. De kerk benadrukt de eenheid die zij geniet met de Russisch-orthodoxe gelovigen. Daarentegen is de Orthodoxe Kerk van Oekraïne onafhankelijk van enig ander religieus orgaan en dus ook van Moskou. Deze onafhankelijkheid geeft haar de ruimte om een geheel eigen Oekraïense uitdrukking van het christendom vorm te geven.

In zowel Rusland als Oekraïne is het orthodoxe christendom de dominante religieuze traditie. Volgens een enquête uit 2015 identificeerde 71% van de Russen en 78% van de Oekraïners zichzelf als orthodox. Religieuze identiteit blijft in beide landen een belangrijke culturele factor. Orthodoxe christenen in zowel Rusland als Oekraïne baseren hun geloof op de bekering in 988 n. Chr. van de grootvorst van Kiev. Bekend als Vladimir (voor de Russen) en Volodymyr (voor de Oekraïners). De heidense grootvorst werd gedoopt door missionarissen uit Constantinopel, de hoofdstad van het Byzantijnse rijk. Kiev werd het belangrijkste religieuze centrum voor de Oost-Slaven.

Kiev werd in 1240 door de Mongolen verwoest en raakte in verval, terwijl zijn noordelijke buur, Moskou, steeds machtiger werd. In 1686 had Rusland Oost-Oekraïne en Kiev veroverd. In dat jaar droeg de patriarch van Constantinopel zijn geestelijk gezag over Oekraïne formeel over aan de patriarch van Moskou.

Drie keer mislukt, in 2018 gelukt

In de 20e eeuw eiste een steeds sterkere nationalistische beweging Oekraïense onafhankelijkheid op, voor zowel de kerk als de staat. Hoewel Oekraïne in 1991 een onafhankelijk land werd, bleef de enige universeel erkende nationaal-orthodoxe kerk onderworpen aan Moskou. Sommige Oekraïens-orthodoxe christenen probeerden in 1921, 1942 en 1992 al een autocefale kerk te stichten. Deze pogingen mislukten grotendeels. De kerken die ze vormden, werden niet erkend door de wereldwijde orthodoxe gemeenschap.

In april 2018 probeerde Petro Poroshenko, de toenmalige president van Oekraïne, opnieuw een autocefale Oekraïens-orthodoxe kerk te stichten. Op dat moment beweerden niet minder dan drie verschillende kerken de echte Oekraïens-orthodoxe kerk te zijn. Poroshenko hoopte deze rivaliserende lichamen te verenigen.

Steun uit Constantinopel

De Oekraïens-orthodoxe kerk – Patriarchaat van Moskou was de grootste kerk en genoot de erkenning van de wereldwijde orthodoxe gemeenschap. Ze was en is echter onderworpen aan de patriarch van Moskou – een onaanvaardbare status voor veel Oekraïners. Twee andere kerken, de Oekraïense Autocephale Orthodoxe Kerk en het Oekraïens-Orthodoxe Kerk-Kiev Patriarchaat, hadden geen erkenning gekregen van andere orthodoxe kerken.

De oecumenische patriarch van Constantinopel, Bartholomaios I, steunde het project van Poroshenko. Als de leidende bisschop van de oude hoofdstad van het Byzantijnse rijk, geniet Bartholomeus enorme status bij alle hoofden van de orthodoxe kerken. En hoewel het oosters-orthodoxe christendom geen duidelijke methode heeft om een ​​nieuwe autocefale kerk te creëren, betoogde Bartholomaios dat hij de autoriteit had om deze status toe te kennen omdat Oekraïne oorspronkelijk het christendom had ontvangen van de Byzantijnen, en Constantinopel dus de moederkerk van Kiev was.

In december 2018 werden de andere takken van de orthodoxie in Oekraïne formeel ontbonden en werd de Orthodoxe kerk van Oekraïne opgericht. In januari 2019 tekende Bartholomaios een formeel decreet, of tomos, waarin de nieuwe kerk autocefalisch werd verklaard.

“Russische imperiale tradities”

Tot nu toe heeft de Orthodoxe Kerk van Oekraïne erkenning gekregen van vier andere autocefale orthodoxe kerken: Constantinopel, Alexandrië, Griekenland en Cyprus hebben elk de nieuwe kerk verwelkomd. Drie andere autocefale kerken hebben de nieuwe kerk expliciet afgewezen. Het Patriarchaat van Moskou verbrak zelfs de banden met Constantinopel vanwege zijn rol bij het creëren van de nieuwe kerk.

Voor het Patriarchaat van Moskou zijn Russen en Oekraïners één volk. Daarom zou een enkele kerk hen moeten verenigen. President Vladimir Poetin van Rusland heeft datzelfde argument naar voren gebracht in een recent essay. Hij typeert de Orthodoxe Kerk van Oekraïne als een aanval op de “spirituele eenheid” van het Russische en Oekraïense volk.

De Orthodoxe Kerk van Oekraïne heeft een heel andere mening. In een interview met de BBC verwierp Metropoliet Epiphanius resoluut “Russische imperiale tradities. Als een afzonderlijk volk met een unieke cultuur hebben Oekraïners recht op een onafhankelijke kerk”.

En de katholieken?

De katholieken zijn vooral te vinden in het westelijke deel van Oekraine, in en rond Lviv. Te onderscheiden zijn de gewone Rooms-katholieken, vooral Polen (te verklaren uit het gegeven dat delen van West-Oekraïne eens deel uitmaakten van Polen). Daarnaast zijn er nog de Grieks-katholieken (ongeveer 4 miljoen), katholieken die de byzantijnse ritus volgen sinds zij zich in 1596 (de Unie van Brest), onder invloed van de katholieke Habsburgers, zich met Rome verenigden. Tussen deze “uniaten” en Russisch-orthodoxen, bestaan sterkte spanningen. Deze Grieks-katholieke kerk vormt het kernland van het Oekraïense, anti-Russische, nationalisme.

bron: Newsweek, De Standaard

beeld: President.gov.ua, CC BY 4.0, commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=75601066