Tussen twee stoelen?
Paus Franciscus kreeg onlangs te maken met krachten binnen de kerk die de universele katholieke kerk op de proef stellen. Ondertussen nemen de stemmen toe dat zijn charismatische persoonlijkheid zijn autoriteit als beschermer van de eenheid verliest.
De verwijdering van de extreem conservatieve Texaanse bisschop Joseph Strickland en de intrekking van de Vaticaanse privileges voor de Amerikaanse kardinaal Raymond Burke zijn de nieuwste acties van de paus tegen zijn conservatieve critici aan de andere kant van de Atlantische Oceaan.
Auteur: Roland Juchem voor Domradio
In augustus 2022 benoemde hij een van de weinige progressieve Amerikaanse bisschoppen, Robert McElroy, tot kardinaal. Een paar maanden geleden plaatste hij ook de kardinaalshoed op zijn ambassadeur in de VS, nuntius Christophe Pierre.
Franciscus moest de positie van zijn man in Washington versterken. Omgekeerd kozen de Amerikaanse bisschoppen een jaar geleden een Franciscus-criticus, de militaire bisschop Timothy P. Broglio, als hun conferentievoorzitter. Nuntius Pierre daarentegen probeert vrijwel tevergeefs de Amerikaanse bisschoppen op de pauselijke koers te krijgen.
Op eenzelfde doel probeert zijn collega Nikola Eterovic in Duitsland, de hervormingsijver van de Duitse bisschoppen te vertragen.
Franciscus ‘vecht’ op verschillende fronten
Terwijl Franciscus aan het conservatief-traditionalistische front in de VS strijdt, doet hij dat aan het progressief-liberale front in Duitsland.
Zijn brief van juni 2019 aan de Duitse katholieken, commentaren in verschillende interviews, zijn meest recente brief aan vier voormalige leden en critici van de Synodale Weg, evenals een nota van zowel het Staatssecretariaat als van kardinaal Pietro Parolin aan de bisschoppen, vormen een welsprekend getuigenis van zijn inspanningen.
In Duitsland en de VS, de twee landen waar de katholieke kerk rijk is en invloed heeft op de mondiale kerk, heeft zich het leidende kamp van respectievelijk liberale en conservatieve katholieken ontwikkeld. Dienovereenkomstig schetste de Amerikaanse journalist en kerkdeskundige Ross Douthatt onlangs een contrasterend beeld van de toekomst in de “New York Times”.
Uit onderzoek blijkt dat de overgrote meerderheid van de jonge priesters in de Verenigde Staten zichzelf omschrijft als ‘conservatief’ of ‘zeer conservatief’. Sommigen noemen zichzelf gematigd; Er lijken nauwelijks nog progressieve geestelijken te bestaan. Er is een soortgelijke, niet zo extreme ontwikkeling in Italië.
Hoewel het aantal priesters overal daalt, zijn er in Duitsland nauwelijks kandidaten voor het priesterschap – noch conservatief, noch progressief.
Hoe ziet de kerk van de toekomst eruit?
Is dit het katholieke alternatief van de toekomst: enerzijds een traditionalistische kerkelijke kerk, anderzijds een protestantse lekenkerk? Dit is wat de resultaten van het meest recente kerklidmaatschapsonderzoek in Duitsland aangeven.
Volgens de religieus socioloog Detlef Pollack kwamen ze neer op een confessionele harmonisatie van de houding van katholieken en protestanten. “Er heeft een protestantisering van het katholicisme plaatsgevonden”, verklaarde hij, en voegde eraan toe: “Als overtuigd protestant irriteert dit mij werkelijk.” Hij maakte dezelfde opmerking als Franciscus, die bij verschillende gelegenheden zei dat er in Duitsland “reeds een zeer goede protestantse kerk” bestond.
De belangrijkste taak van de paus is het bewaren van de eenheid van de universele katholieke Kerk. Maar steeds meer waarnemers vrezen dat Franciscus faalt. (Hoewel velen ook toevoegen dat dit niet alleen zijn schuld is. De diversificatie- en identiteitsconsequenties van globalisering en media spelen hun rol.)
Franciscus heeft jongeren herhaaldelijk opgeroepen om problemen te veroorzaken. Voor de nodige dynamiek en levendigheid om komende veranderingen in gang te zetten.
De conservatieve en liberale vleugels van de kerk drijven uit elkaar
Het lijkt erop dat de paus dit zelf ook serieus neemt. Jarenlang lijkt de manier waarop Franciscus de kerk heeft geleid “erop gericht geweest om de conservatieve en liberale vleugels van de kerk steeds verder uit elkaar te drijven”, aldus Douthatt. De vraag is of de paus de plaats bij elkaar kan houden? Met deze vraag als kop nam ook de krant ‘La Nacion’ in Buenos Aires het opiniestuk uit New York over.
Sterker nog: aan de ene kant opent Franciscus debatten over een breed scala aan controversiële onderwerpen zonder daadwerkelijke officiële veranderingen aan te brengen. Waar de ex-Amazone-bisschop Erwin Kräutler, die uit Oostenrijk komt, dezer dagen opnieuw luidkeels over klaagde.
De paus heeft progressieven in de kerk echter aangemoedigd om de grenzen van de discussie zoveel mogelijk te verleggen. Tot en met radicale leerstellige veranderingen in de hoop de kerk voor zich te winnen. Een goed voorbeeld: de Synodale Weg in Duitsland.
Verschillende Dubia-brieven
Tegelijkertijd drijft Argentinië conservatieve katholieken in een crisis in hun geloof in autoriteit, zelfs in paranoia en opstand: bij het nemen van personeelsbeslissingen gaf hij de voorkeur aan progressieven; de institutionele erfenis van Johannes Paulus II en Benedictus XVI. Hij keerde het binnenstebuiten of sneed het terug – bijvoorbeeld door de hervorming van de Pauselijke Academie voor het Leven of door beperkingen op de zogenaamde Oude Mis.
Sinds de leerbrief ‘Amoris laetitia’ uit 2016 over huwelijk en gezin tot de recente hervorming van de bisschoppensynode, waarbij vrouwen en andere leken stemrecht krijgen, hebben conservatieven hun dubia geformuleerd en zich afgevraagd: is deze paus nog steeds katholiek?
Op beide fronten – conservatief en liberaal – is het onduidelijk of het verzwakkende gezag van de paus beide rebellengroepen kan terugbrengen. De maatregelen die de afgelopen weken zijn genomen tegen Amerikaanse traditionalisten en Duitse hervormers kunnen worden gezien als een geïntensiveerde poging om de kerk bij elkaar te houden.
Daarom bevat de post van het Vaticaan naar Duitsland altijd een “kopie ter informatie” naar de VS – en Oost-Europa: de Heilige Vader zorgt ook voor mogelijke schismatieken.
Andere lijn van de paus
Franciscus gaat echter anders om met andersdenkenden: hij wijst extreem conservatieve critici af, terwijl progressieven die de morele leringen en ambten van de kerk willen veranderen alleen leerstellige berispingen krijgen. Aan de conservatieve kant wekt dit de indruk dat als je de paus bekritiseert, je ontslagen zult worden – zoals Müller, Strickland of Burke, en als je de paus ongehoorzaam bent, krijg je alleen maar een boze brief.
Zolang dergelijke waarschuwingsbrieven niet worden versterkt door personele gevolgen, zo vrezen critici als de Amerikaanse journalist Douthatt, “zullen progressieven waarschijnlijk dezelfde lijn blijven volgen als de Duitse kerk, waar kerkelijke praktijken eenvoudigweg worden veranderd – bijvoorbeeld door homoseksuele paren te zegenen – zonder dat Rome formele goedkeuring verleent”.
Hoe meer de veronderstelling, die meerdere malen in Duitsland werd geuit, dat de kerkelijke wetten op een gegeven moment een de facto liberalisering in de praktijk zullen volgen, “hoe moeilijker het voor Rome zal zijn om een opkomende breuk te vermijden.”
De taak van Franciscus om de eenheid te beschermen wordt bemoeilijkt door het feit dat hij meer vertrouwt op zijn persoonlijke charisma, dat ongetwijfeld aanwezig is, dan op de institutionele instrumenten van de Heilige Stoel.
De woorden en gebaren van paus veroorzaken irritatie
Dit soort pauselijke hype leidt er volgens kerkhistoricus Massimo Faggioli toe dat de stem van de Kerk over publieke kwesties wordt gereduceerd tot de verspreiding of interpretatie van wat de paus wel of niet zegt en wat hij wel of niet doet, en ook over de verspreiding of interpretatie van wat de paus wel of niet zegt en wat hij wel of niet doet.”
Dit is niet alleen een belangrijke reden voor de irritatie veroorzaakt door Franciscus’ woorden en gebaren met betrekking tot internationale conflicten.
Ook binnen de kerk gaan er steeds luider stemmen dat deze paus zich vaak niet houdt aan de regels die hij zichzelf heeft gesteld en bovendien met de jaren steeds humeuriger wordt. Het recente debat over de ambtswoning van kardinaal Burke zou meer kunnen worden dan alleen een farce van de prelaat van het Vaticaan.
Het zijn niet alleen katholieke traditionalistische blogs als ‘Silere non possum’ (Wij kunnen niet zwijgen) die denken dat dit ‘een enorm eigen doelpunt is dat Franciscus scoorde zonder het misschien te merken’.
Ook commentatoren van gematigd conservatieve media als ‘Il Foglio’ vrezen een boemerang. Eerst werd kardinaal Burke door Franciscus ontslagen als lid van de Congregatie van Bisschoppen, vervolgens als hoofd van de Apostolische Signatura, en ten slotte uit het weinig meer dan eervolle ambt van Patroon van de Orde van Malta – en nu zal het appartement…
Dit zal niet bijdragen aan het pacificeren van het pauskritische Amerikaanse katholicisme. Net als kardinaal Müller blijft hij een belangrijk referentiepunt voor conservatieve en traditionalistische katholieken.