Kant en het Vaticaan
Als met wil begrijpen waarom het Vaticaan en de Duitsers soms niet met elkaar overweg kunnen, is wellicht een verklaring vinden in de gedachten van Immanuel Kant. Moraliteit was altijd belangrijk voor de filosoof. En zelfbeschikking?
Paus Franciscus en zijn Curia-kardinalen zijn sceptisch over het synodale pad van de katholieke kerk in Duitsland. De recente ontmoeting tussen Duitse bisschoppen en vooraanstaande vertegenwoordigers van de Curie heeft hierin geen fundamentele verandering gebracht. Het Vaticaan is blijkbaar nog steeds tegen de oprichting van een synodale raad waarin bisschoppen en leken samen beslissen over belangrijke kwesties binnen de kerk.
Het gebrek aan begrip aan beide kanten heeft verschillende redenen. Niet in de laatste plaats is het gebaseerd op een andere theologische oriëntatie die teruggaat tot een datum van 300 jaar geleden: de grondlegger van de moderne filosofie werd geboren op 22 april 1724 in Königsberg, Pruisen. Immanuel Kant heeft ook diepe theologische sporen nagelaten in Duitsland, maar minder in de Romaanse landen.
Categorisch imperatief
De focus van zijn denken is de vrijheid van het zelfbewuste subject. Kant baseert de menselijke waardigheid en mensenrechten niet religieus op God, maar filosofisch op de rede en zelfbeschikking van het ego. Ieder mens heeft daarom dezelfde norm: zijn onvoorwaardelijke vrijheid als gewetensplicht om moreel te handelen, zelfs tegen zijn eigen belangen en voorkeuren in. Deze categorische imperatief om ieder mens te erkennen als een “doel op zichzelf” verbiedt elke vorm van discriminatie.
Kants denken over autonomie droeg bij aan de ontwikkeling van plurale democratische samenlevingen en kwam ook tot uiting in het VN-Handvest en de Duitse grondwet. Veel theologen in Duitsland zien in deze moderne benadering een aanknopingspunt met het christelijk geloof in God, die de mens schiep als zijn vrije tegenhanger en Israël bevrijdde van de slavernij in Egypte. God bevestigde de zelfbeschikking van mensen, zelfs toen zij zijn zoon Jezus aan het kruis nagelden.
Wat is reden?
Veel debatten over het Synodale Pad werden en worden gevormd door dit idee van vrijheid. Kerkcritici in Rome en elders beschouwen de Kantiaanse benadering als een misleidende benadering en waarschuwen dat mensen zichzelf in Gods plaats stellen in plaats van naar openbaring te luisteren en Gods genade in de sacramenten van de kerk te aanvaarden. “De waarheid, die moet worden erkend en gevolgd, gaat vooraf aan de vrijheid en zelfbeschikking van het individu”, benadrukte de Bonn-dogmatiekprofessor Karl-Heinz Menke in 2022 in het ‘Vatican Magazine’.
Volgens deze lezing hebben morele waarden zonder geloof in God geen basis en worden ze willekeurig. Paus Benedictus XVI zei dit in de Duitse Bondsdag in 2011: God schreef zijn wil in de natuur als objectieve rede. Alle staatswetten en morele normen zouden deze natuurwet moeten volgen om niet in relativisme te belanden. De Romeinse bezwaren tegen het synodale pad liggen in deze lijn.
God is er
Kant zelf biedt een mogelijke bemiddeling tussen kantianen en niet-kantianen. In tegenstelling tot wat vaak over hem wordt gezegd, verklaarde hij de metafysica (de filosofische benadering die de werkelijkheid en haar achtergronden onderzoekt red.) niet achterhaald, maar zag hij de mens als gericht op God. Volgens zijn ‘Critique of Practical Reason’ is het ‘moreel noodzakelijk om het bestaan van God te aanvaarden’. In de “Kritiek van de zuivere rede” ontmaskerde hij de klassieke bewijzen van God als drogredenen, maar legde hij ook uit: “Ik moest kennis afschaffen om ruimte te maken voor geloof.”
Volgens de theologieprofessor Saskia Wendel uit Tübingen kan vrijheid in de Kantiaanse traditie ook worden opgevat als een verschuldigde vrijheid, gegrondvest in God, ‘die openstaat voor de claim van iets onvoorwaardelijks’. Magnus Striet, een belangrijke vertegenwoordiger van het theologische vrijheidsdenken onder Kants volgelingen, maakt het ook duidelijk: het is niet de mens, maar alleen God, die gezien moet worden als de oorsprong van de geboden die de mens in zijn eigen autonomie moet naleven.
Deze geboden verplichten mensen categorisch, dat wil zeggen niet willekeurig volgens hun grillen of eigen smaak. De Kantiaanse gewetensvrijheid resulteert niet in relativisme, maar dringt eerder strikt aan op de naleving van morele geboden die universeel voor iedereen gelden. Deze benadering is zeer aantrekkelijk voor zowel conservatieven als liberalen in de kerk.
bron: domradio.de