door Frans Wijnands –
Moskou. Zesentwintig jaar heeft paus Johannes Paulus II gehoopt op een bezoek aan die stad, aan de patriarch van de Russisch Orthodoxe kerk en aan de nieuwe machthebbers in het post-communistische Kremlin. Het is er nooit van gekomen. Ook zijn opvolger, Benedictus XVI, had Moskou op zijn verlanglijstje staan. Maar ook hij was er niet welkom. De tijd was er nooit rijp voor… Nu gaat het dan eindelijk gebeuren: een ontmoeting tussen de bisschop van Rome en de patriarch van Moskou.
Na lange voorbereidingen – een fraai voorbeeld van stille diplomatie – ontmoeten paus Franciscus en patriarch Kirill I elkaar op neutraal terrein. Cuba. Merkwaardig, toevallig?
Ja en nee. Ondanks het jarenlange politieke en economische isolement is Cuba een draaischijf van het christendom gebleven. En omdat zowel de paus, als de patriarch de komende dagen een reis naar Latijns/Zuid-Amerika in hun agenda hadden staan, werd de Cubaanse hoofdstad Havanna als logistiek gemakkelijk, neutraal ontmoetingspunt gekozen.
Twee uur lang zullen beide kerkleiders met elkaar praten. Ze zullen door afzonderlijke deuren gelijktijdig een speciale ruimte op het vliegveld betreden, vergezeld van hun naaste medewerkers: metropoliet Hilarion, de ‘minister van buitenlandse betrekkingen’ van de Russisch Orthodoxe kerk en kardinaal Kurt Koch, president van de pauselijke raad ter bevordering van de eenheid van de christenen.
Plus twee tolken, want het gesprek zal in het Russisch en het Spaans gevoerd worden.
Aansluitend zullen paus en patriarch in een andere zaal, in aanwezigheid van de Cubaanse president Raoul Castro, een samenwerkingsdocument ondertekenen.
Twee gespreksonderwerpen zijn bekend: de volgende stap naar verdere toenadering en een gezamenlijke getuigenis tegen de toenemende christenvervolgingen in het Midden-Oosten, in Afrika en in delen van zuid-oost Azië.
Rome, Constantinopel (Istanboel) en Moskou zijn de hoofdzetels van het christendom. Anders dan hun ambtsgenoten in Moskou hebben de (oecumenische) patriarchen van de Oosters-orthodoxe kerk van Constantinopel altijd een goede relatie met Rome gehad. De patriarchen van Moskou wantrouwden eeuwenlang alle Vaticaanse toenaderingen; bang dat hun positie zou worden aangetast, bang voor roomse zieltjeswinnerij.
Maar toen Kirill in 2009 tot patriarch van Moskou werd gekozen trad een fase van dooi in. Kirill draagt de brede oecumene een goed hart toe en dus werd de laatste jaren doorlopend gespeculeerd over een ontmoeting tussen hem en paus Franciscus.
Dat het er nu van gaat komen is mede te danken aan de huidige opstelling van het Kremlin. Zeker ten tijde van het communisme was het ondenkbaar dat een kerkleider/rooms staatshoofd officieel op bezoek zou komen in Rusland. Ook na de val van het communisme waren opeenvolgende pausen niet welkom. Misschien (ook) omdat ze achtereenvolgens van Poolse en Duitse komaf waren…?
Met president Poetin is het een ander verhaal. Hij is zelf religieus en geeft religie de ruimte; hij bezocht paus Franciscus en is goede maatjes met patriarch Kirill. Wat veel Russische gelovigen overigens nogal verdacht vinden.
Poetin koestert de Russisch-Orthodoxe kerk als een bondgenoot in zijn schaakspel op het politieke wereldtoneel. Tweederde van de bijna 230 miljoen orthodoxe christenen in de wereld behoren tot de Russisch Orthodoxe kerk. Zolang die kerk zich onthoudt van kritiek op Poetin’s politiek zolang is er een ruime mate van godsdienstvrijheid.
Het is voor patriarch Kirill niet geheel zonder risico. Naarmate hij opzichtiger aan het handje van Poetin gaat lopen, groeit het risico dat veel gelovigen die ‘staats’kerk gaan verlaten.
De relaties met de andere oosters-orthodoxe kerken variëren van hartelijk tot afstandelijk. Zo heeft religieus Moskou liever van doen met de Servisch Orthodoxe kerk, dan met de Grieks-orthodoxe (katholieke) kerk in buurland Oekraïne. Zoals ook Poetin zich meer verbonden voelt met de Serviërs dan met de Oekraïners. Dat is met de bezetting van de Krim en zijn steun aan de separatisten in oost-Oekraïne overduidelijk gebleken.
Het Vaticaan heeft op de lange(re) termijn twee doelen in het vizier: het ene is puur oecumenisch, namelijk meer toenadering tot de Russisch Orthodoxe kerk. Het andere doel is een betere en stabiele relatie met het Kremlin. Dat wordt in het Vaticaan gezien als een indirecte, maar belangrijke bijdrage aan de wereldvrede.
Nu paus en patriarch elkaar – met stilzwijgende instemming van het Kremlin – gaan ontmoeten, ligt een pausbezoek aan Moskou plotseling reëel in het verschiet.
Frans.wijnands@telenet.be