De viering van het kerstfeest op 25 december heeft heidense wortels, zo wordt vaak gesteld. Een aantal Duitse kerkhistorici bestrijdt deze visie.

Waarom vieren christenen op 25 december het kerstfeest? De meest verbreide hypothese over het ontstaan van het kerstfeest is dat de christenen in de vierde eeuw een feest van de Romeinse godsdienst hadden overgenomen. De Romeinen zouden in die tijd op 25 december het feest Sol Invictus hebben gevierd. Christenen zouden dat feest hebben overgenomen, óf om de Romeinen die nog geen christen waren een gemakkelijker overstap naar het christendom te bieden, óf doordat christenen de Romeinse godsdienst niet geheel achter zich konden laten en hun oude feesten meenamen. Het kerstfeest zou daarmee van heidense oorsprong zijn.

Deze wijdverspreide hypothese wordt tegenwoordig bestreden door Duitse kerkhistorici als Martin Wallraff en Hans Förster. Martin Wallraff hield zich bezig met de behoefte aan de verering van de zon, die vanaf de tweede eeuw opkwam. Hij vergeleek deze verering van de zon met het christendom vanaf de tweede eeuw. In dat onderzoek ging hij ook na of die opkomende verering van de zon invloed had op het ontstaan van het kerstfeest. Zijn conclusie was dat de kerk toen niet een heidens feest over overnam, maar met de Bijbelse typering van Christus als ‘zonne der gerechtigheid’ wel een sterke troef in huis om aan deze behoefte tegemoet te komen.

Hans Förster ging in zijn onderzoek op zoek naar het ontstaan van het kerstfeest en Epifanie. Hij onderzocht daarvoor verschillende christelijke teksten vanaf de vierde eeuw.

Volgens Förster kwam het kerstfeest aan het begin van de vierde eeuw nog niet voor. Hij grijpt daarvoor terug op een polemiek van Arnobius van Sicca, die ten tijde van de vervolgingen door Diocletianus (303-305 na Chr.) de viering van de geboortedag van Tellus bespottelijk maakt. Volgens Förster kan er daarom in die periode nog geen wijdverbreide kerstviering zijn geweest.

Waarschuwingen

Toen enkele decennia later het kerstfeest opkwam, was het christendom reeds een getolereerde geloofsgemeenschap binnen het Romeinse rijk en grensde de kerk zich steeds nadrukkelijk af van alle andere godsdiensten die er in het Romeinse rijk aanwezig waren. De preken van die tijd bevatten volop waarschuwingen voor de kerkgangers om niet mee te doen met de heidense feesten. Deze polemiek tegen het heidendom ging door tot ver in de zesde eeuw. Het ligt dan niet voor de hand dat de kerk zelf een heidens feest overneemt en van een christelijke invulling voorziet, stelt Hans Förster.

Förster geeft nog een argument: In de bronnen van stromingen binnen en buiten de kerk die vinden dat de kerk te veel aan eigenheid verliest, is geen kritiek op de viering van het kerstfeest of op de datum van 25 december te vinden. Terwijl dat juist een bewijs zou zijn van hun gelijk als de kerk een Romeins feest zou hebben overgenomen. Aan het einde van de vierde eeuw, ongeveer een halve eeuw na de opkomst van het kerstfeest, gaf bisschop Maximus van Turijn aan dat voor 25 december is gekozen omdat die dag geen belangrijke feestdag was.

Zonnefeest

Volgens Wallraff en Förster heeft het Sol Invictus-feest, het feest van de onoverwinnelijke zon, mogelijk niet bestaan. Er zijn slechts twee bronnen over dat feest. In de eerste plaats een toespraak van keizer Julianus. Hij had een christelijke opvoeding gehad maar keerde zich van het christelijk geloof af en stapte weer over naar de oude godsdienst van het Romeinse Rijk en wordt daarom ook Julianus Apostasa (de afvallige) genoemd.

Mogelijk heeft Julianus, die van 361-363 keizer was, een poging gedaan om het toen al populaire christelijke kerstfeest te vervangen door een Romeins feest. De andere bron is een Egyptische kalender uit de derde eeuw die aangeeft dat 25 december de geboortedag van de zon is, waarbij de verwijzing naar festiviteiten ontbreken. Als dat feest wel bestaan heeft, is er volgens Martin Wallraff een parallelle ontwikkeling geweest waarbij de feesten eerder elkaars concurrenten waren dan elkaars bronnen.

Hoe is het kerstfeest dan ontstaan? Dat valt moeilijk meer te achterhalen. Wel is duidelijk dat het vanaf halverwege de vierde eeuw werd gevierd. Wallraff veronderstelt dat de wortels van het kerstfeest in Rome liggen. Hoewel er vanaf de vierde eeuw verschillende feesten ontstaan (Kerst en Epifanie) en verschillende data (25 december, 6 januari) is het volgens hem opvallend dat er over deze feesten en data geen controverse bekend is in het christendom.

Förster veronderstelt een begin van het kerstfeest in het Beloofde Land als een lokale traditie in Jeruzalem. Hij beroept zich daarvoor op het reisverslag van Egeria, die rond 380 een pelgrimsreis maakt en daarin verslag doet van een viering van Epifanie op 6 januari. Förster veronderstelt dat deze viering door de contacten met pelgrims uitliep op een viering van de geboorte van Christus. Er was volgens hem een behoefte gegroeid om de geboorte van Christus op locatie te vieren. Doordat het Heilige Land steeds meer door pelgrims werd bezocht, waaide het feest uit over heel het Romeinse Rijk.

Matthijs Schuurman is predikant van de Hervormde Gemeente Oldebroek en schrijft geregeld over onder meer Duitse theologie.

 

bron: hetgoedeleven.com