Vladimir Poetin en Kyril I / © Oleg Varov/Persdienst van de Russisch-Orthodoxe Kerk
“Parallellen met de Taliban”
De oorlog in Oekraïne is ook een religieus conflict. In de orthodoxe wereld is dit echter niets nieuws, zegt de Duitse cultuurwetenschapper Gerhard Schweizer. Rusland is een theocratie, zowel onder het communisme als onder Poetin. Domradio brengt een interview met Schweizer
D: Welke rol speelt geloof in deze oorlog? In eerste instantie zou je denken dat dit slechts een politieke kwestie is.
Gerhard Schweizer (cultuurwetenschapper en auteur van het boek “Cross and Sword: History, Faith and Politics of the Orthodox Churches”): Ja, dat is wat je meestal leest in de West-Europese pers. Dat het een puur imperialistische nationalistische oorlog is die Poetin Rusland in zijn vroegere grootsheid wil herstellen. Alleen Rusland in zijn oude omvang ten tijde van de tsaren was een religieus-politieke heerschappij. Staat en kerk waren hier onlosmakelijk met elkaar verbonden.
Nadat het Sovjetrijk instortte, werd precies deze regeringsvorm hersteld. Maar de Sovjet-Unie handhaafde ook geen scheiding tussen politiek en ideologie of wereldbeeld. Het communisme was een soort staatsreligie, een atheïstische theocratie. Stalin, die zelf een kloosterstudent was, transformeerde in principe alleen de vormen van heerschappij van de kerk en de tsaar in een atheïstische vorm.
Poetin, die als hoofd van de geheime dienst een vrome communist moest zijn, veranderde feitelijk gewoon het atheïstische communistische geloof in een christelijk, intolerant geloof. Cruciaal was: geen scheiding tussen staat en wereldbeeld. De staat identificeert zichzelf met slechts één wereldbeeld.
D: Als je naar de retoriek van Poetin kijkt, aan het begin van de oorlog bijvoorbeeld, vind je duidelijke parallellen met de geschiedenis. Een “strijd tegen de ongelovigen”. De parallel met de kruistochten ligt eigenlijk relatief dichtbij. Is dat toeval?
S: Dat is geen toeval. De Orthodoxe Kerk leeft nog steeds in het kruistochtidee. Zij beschouwt zichzelf als de enige ware kerk van allemaal. Dit is niet alleen het geval in Rusland, het is ook het geval in Griekenland, in Roemenië en in alle landen die ik heb bezocht. Ik ontdekte dat priesters, monniken en gelovigen mij altijd hebben verteld dat de Orthodoxe Kerk de enige ware kerk is die haar wereldbeeld al 2000 jaar niet heeft veranderd. Dat klonk als een bedreiging.
In orthodoxe ogen heeft de katholieke Kerk zich te veel aangepast aan de tijdgeest. En de protestantse kerk is helemaal geen kerk meer omdat zij zich volledig heeft opgeofferd aan de tijdgeest. Deze houding is aanwezig in alle orthodoxe kerken.
Maar dat is het geval met Rusland, dat de machtigste staat van allemaal was en zichzelf zag als de beschermer van alle andere staten onder de orthodoxe kerkstaten, net zoals de paus in Rome of Karel de Grote dat in het Westen waren. Beschermers van het katholieke geloof (Defensor Fidei). De tsaren waren beschermers van het Russisch-orthodoxe geloof. Dit moest onverdraagzaam verdedigd worden tegen alle ongelovigen.
De andere denominaties waren ook ongelovig, zelfs in onze cultuur. De protestanten vervolgden de katholieken, of omgekeerd vervolgden de katholieken de protestanten. Dankzij de Verlichting is dit aanzienlijk veranderd. In Rusland en alle Oost-Europese landen is de Verlichting niet doorgedrongen. Dit werd voorkomen door de Russisch-orthodoxe overheersing of door de heerschappij van de Ottomaanse sultans. Een deel van de Orthodoxe Kerk stond onder Ottomaanse heerschappij.
D.: Er is dus een heel duidelijke scheiding tussen de westerse wereld, de katholieke, de protestantse en de oosterse wereld en de orthodoxe kerk – zelfs op dit moment. Cyrillus I schreef eigenlijk het citaat: De orthodoxe kerk staat gedeeltelijk dichter bij de islam dan bij de katholieken en protestanten. Waarom is dat?
S: Wat hij bedoelt is dat de Orthodoxe Kerk zich helemaal niet heeft aangepast aan de tijdsgeest, dat wil zeggen aan de moderniteit. Geen democratie en ook geen andere doctrines binnen de theologie. Zelfs in de katholieke Kerk is het, althans sinds het Tweede Vaticaans Concilie, normaal dat er verschillende doctrines bestaan. Sommigen zijn liberaler, anderen conservatiever. Er zijn conflicten in de katholieke kerk, en in ieder geval in de protestantse kerk.
Ook in de islam is de tweedeling tussen moderniteit en fundamentalisme verdwenen. En we hebben dit conflict ook in de Orthodoxe Kerk. Vanuit ons gezichtspunt is de Orthodoxe Kerk zoals wij haar waarnemen, met Kyril of Alexei en de andere patriarchen, in wezen een fundamentalistische beweging. Er is al 1000 jaar niets veranderd, en er zou ook niets moeten veranderen, want dat zou feitelijk een vergissing zijn. De katholieke en protestantse kerken worden ervan beschuldigd voortdurend te veranderen en zich aan te passen aan de tijdgeest.
Democratie wordt sowieso door mensen gemaakt. Er verandert voortdurend iets. Dat is de reden waarom de democratie door deze kerk en ook door islamitische fundamentalisten werd verworpen. Dit is de parallel tussen Cyrillus I en de Taliban of de heersers van Iran. Het is een theocratie.
D: Laten we eens kijken naar Vladimir Poetin: voormalig KGB-spion in Dresden, volgens zijn eigen verklaringen, een overtuigd communist. Vandaag zie je hem overtuigd tijdens de kerstdienst in de kathedraal in Moskou. Maar u zegt dat dit niet zo tegenstrijdig is als het op het eerste gezicht lijkt.
S: Het is verbazingwekkend. Toen ik de foto’s zag, dacht ik eerst ook dat hij een goede acteur was, zoals Milosevic in Joegoslavië. De vader was een geestelijke, maar Milosevic had een afkeer van religie. Hij gebruikte echter de heersers van de Orthodoxe Kerk om zijn nationalistische doelen te bereiken. Dit gaat verder met Poetin. Hij werd christen. Zijn biechtvader zegt dat hij een ware christen is. Hij bezocht zelfs tweemaal de berg Athos in Griekenland, die heilig is voor de orthodoxen.
D.: Dus je gelooft hem echt?
S: Ik neem het van hem over. Hij begrijpt het christendom gewoon een beetje anders dan wij. Net zoals hij eerst een overtuigd communist was, is hij nu een orthodox christen met absolute intolerantie voor buitenlandse wereldbeelden. Wat hij waardeert aan de Verlichting is de moderne wetenschap, terwijl het natuurwetenschap is. Maar hij hecht geen waarde aan de geestelijke wetenschap, die alles in perspectief plaatst.
Dit heeft hij ook gemeen met islamitische fundamentalisten en Amerikaanse christelijke fundamentalisten. Ze hechten ook waarde aan ruimtevaart en industrie, maar ze verwerpen het feit dat er sinds de 15e eeuw iets is veranderd in het christelijke wereldbeeld. En dat is precies hetzelfde met Poetin. In dit opzicht is hij een vrome christen. Hij merkt dat het de regel ondersteunt, en hij gelooft er ook in. Alleen op een fatale manier als we zeggen dat dit extreem fundamentalistisch is.
D.: Dit lijkt een trend in de hele samenleving te zijn. In de jaren negentig bedroeg het kerklidmaatschap in Rusland 30 procent, maar dat is nu meer dan verdubbeld. Hoe kan dit worden verklaard?
S.: De Orthodoxe Kerk werd in Rusland onderdrukt. Nadat de vrijheid opnieuw was gewonnen, namen sommige mensen opnieuw een standpunt in. Waarschijnlijk niet precies 70%, maar misschien wel 50%. En toen beseften sommige mensen ook dat het een voordeel is om tot een religieuze gemeenschap te behoren die de meerderheid vertegenwoordigt.
Toen ik in 2017 in Moskou was, zag ik in de kerken een ongelooflijk aantal jongere mensen die waarschijnlijk eerder atheïstisch waren opgevoed. Nadat het atheïsme mislukte, vonden ze in deze kerk een nieuwe bron van hoop.
Dit baken van hoop zal blijven bestaan zolang de kerk politiek succesvol is. Maar dit kan onmiddellijk weer instorten als de kerk faalt, zoals tijdens het bewind van de tsaar. De kerk had veel van haar reputatie verloren omdat ze werd geassocieerd met een corrupte regering. En dat is precies wat er met de Orthodoxe Kerk in Rusland zou kunnen gebeuren als Poetin de oorlog tegen Oekraïne zou verliezen. Dan is er sprake van een totaal verlies van vertrouwen en belandt de Orthodoxe Kerk opnieuw in een crisis.
Het interview werd afgenomen door Renardo Schlegelmilch.
Ter informatie: Het boek “Cross and Sword: History, Faith and Politics of the Orthodox Churches” van Gerhard Schweizer wordt uitgegeven door Herder Verlag en kost 24 euro.
De Orthodoxe Kerk is de familie van kerken die voortkwam uit het Byzantijnse (Oost-Romeinse) rijk. Afhankelijk van je standpunt bestaat het uit 14 of 15 onafhankelijke (“autocefale”) regionale kerken. ‘Orthodox’ is Grieks en betekent ‘rechtgelovig’. Ondanks grote nationale verschillen en interne conflicten beschouwt de Orthodoxie zichzelf als één kerk in termen van belijdenis en liturgie. Het erehoofd is de oecumenische patriarch van Constantinopel, Bartholomeus I (83).
