Theoloog uit Utrecht verklaart het verkiezingssucces van Wilder
‘Zijn vijand tot nu toe is de islam’
Rechts-populisten in Europa vieren feest na de duidelijke verkiezingsuitslag voor de rechts-extremist Geert Wilders en zijn anti-islampartij. Hoe was zijn electorale succes mogelijk? Religie speelde hem waarschijnlijk slechts indirect in de kaart.
DOMRADIO.DE: De verkiezingsresultaten verrasten zelfs Geert Wilders. Was het resultaat werkelijk onvoorspelbaar?
Prof. Dr. Jan Loffeld (priester van het bisdom Münster en hoogleraar praktische theologie aan de Universiteit van Tilburg in Utrecht): Zeker niet met deze duidelijkheid en het heeft ook de voorspellingen van de afgelopen weken opgeblazen. Er waren echter tekenen dit jaar: de pas in 2019 opgerichte BoerBurgerBeweging met topkandidaat Caroline van der Plas is meteen de sterkste kracht geworden bij de verkiezing van de provinciale parlementen in maart 2023.
Het sluit aan bij de boerenprotesten die de afgelopen jaren steeds sterker zijn geworden. De boeren moesten de stikstofuitstoot terugdringen en velen van hen hadden ernstige zorgen over hun levensonderhoud vanwege deze Haagse eis, maar ook vanwege Europese richtlijnen.
Hierachter schuilt de impliciete verdeling van het land in Oost en West. De meeste rijke en kosmopolitisch georiënteerde mensen wonen in het westen, de zogenaamde “Randstad” met de steden Amsterdam, Den Haag, Rotterdam en Utrecht.
De meer landelijke bevolking in het oosten kreeg steeds meer de indruk dat zij de rekening moesten betalen voor de levens van de stedelijke bevolking. Tegelijkertijd maakte het hele land bij de verkiezingen in maart bekend niet langer tevreden te zijn met het neoliberaal georiënteerde bestuur van het kabinet Rutte. Het ontslag vanwege de gezinshereniging van vluchtelingen was eerder de aanleiding voor het vertrek.
De vraag is nu wat er zal gebeuren met deze neoliberale erfenis, die de afgelopen jaren de samenleving als geheel steeds meer heeft gevormd.
DOMRADIO.DE: De reden voor de verkiezingsoverwinning is, niet alleen in Nederland, dat de kiezers de eerdere politiek beu zijn. Hoe heeft de ontevredenheid zich recentelijk gemanifesteerd?
Loffeld: Talloze Nederlandse nationale vlaggen hangen al maanden ‘op de kop’ – andersom – aan de A1, de snelweg die door het hele land loopt. In de zeevaarttijd was dit het teken van een gekapseisd schip.Prof. Dr. Jan Lofeld
“Geert Wilders geeft, net als rechtse populisten in alle andere landen, precieze en simplistische antwoorden.”
Tegelijkertijd zorgt een aangekondigde overheidsregeling voor grote onrust in de universitaire sector: elk vak moet – ook – in het Nederlands worden gegeven. Wat wij als Duitsers als vanzelfsprekend beschouwen, is hier anders. Er studeren 112 landen aan onze universiteit, dus Engels is naast het Nederlands een natuurlijke campustaal en je hoeft als buitenlandse student niet per se Nederlands te leren.
Uiteindelijk ontdek ik achter dit debat een identiteitsdiscours. De universiteiten zijn overvol; en er worden pogingen ondernomen om de toestroom van buitenlandse studenten onder controle te houden met behulp van dergelijke identiteitsgemotiveerde criteria. Bovendien wonen er in de bovengenoemde grote steden – met uitzondering van Utrecht – inmiddels meer niet-Nederlanders dan Nederlanders, waardoor je op straat zeker evenveel Engelse gesprekken zult horen als Nederlandse.
Dit zal er zeker toe leiden dat meer mensen zich afvragen wat wel en niet bij Nederland hoort. Geert Wilders geeft, net als rechtse populisten in alle andere landen, precieze en simplistische antwoorden.
DOMRADIO.DE: Nederland is een van de meest geseculariseerde landen in Europa. Religie is verder in verval dan elders. Speelt dit ook een rol bij het stemgedrag?
Loffeld: Dat Nederland seculierer is dan Duitsland wordt in ieder geval sinds de publicatie van de KMU (kerklidmaatschapsonderzoek van de Protestantse en Katholieke Kerk in Duitsland, noot van de redactie) weerlegd, althans wat het geloof in God betreft . In beide landen gelooft nog steeds 20 procent van de bevolking in een persoonlijke God. In Duitsland hoeven deze realiteiten echter nog niet als een bestaanskwestie te worden opgevat, onder meer vanwege het functioneren van de kerkelijke instellingen.
In de stedelijke Randstad wordt religie echter vooral aangetroffen als de islam. Als je als christen naar buiten komt, komt meteen de vraag: “Ben jij ook een gelovige?” Toen ik ooit een gesprek had met een jonge studente uit Utrecht, wist zij niet wat ‘theologie’ betekende. Toen ik zei: ‘Het heeft met religie te maken’, antwoordde ze spontaan: ‘Ah, jij bent moslim.’
Het christendom komt bijna niet meer voor in het normale leven van jonge mensen. Tegelijkertijd – en dit toont de complexiteit aan – neemt het aantal volwassenen dat zich laat dopen toe. Ik denk dus niet dat religie een doorslaggevende factor was bij de verkiezingen. Want als er extreme standpunten zijn, zijn die absoluut in de minderheid.
DOMRADIO.DE: Richt Geert Wilders zich ook op onderwerpen die christenen en andere religieuze groeperingen interesseren?
Loffeld: Zijn vijand tot nu toe is de islam, omdat die jong en het meest zichtbaar is. Tijdens de verkiezingscampagne en in zijn eerste aankondigingen heeft hij echter afgezien van het verbieden van islamitische scholen, moskeeën en de Koran.
Eerlijk gezegd weet ik niet hoe dit land praktisch zou kunnen blijven bestaan als er geen migratie zou plaatsvinden, vooral niet vanuit islamitische landen. Moslims zijn zeer goed geïntegreerd aan onze universiteit; er zijn zelfs moslims die theologie bij ons studeren.
DOMRADIO.DE: Nederland wordt beschouwd als een bijzonder liberaal land op ethisch, cultureel en politiek gebied. Zal dat nu veranderen?Prof. Dr. Jan Lofeld
“Ik ben heel benieuwd of er sprake zal zijn van een blijvende schok over de verkiezingsuitslag.”
Loffeld: Hoe langer ik in Nederland woon, hoe meer ik ervan overtuigd ben dat we ons Duitse vrijheidsbegrip, dat onder meer gekenmerkt wordt door idealisme, niet naar Nederland kunnen overbrengen. Er is hier meer sprake van een economisch en pragmatisch begrip van vrijheid. Het individu is vrij – bijvoorbeeld van overheidsinvloeden – om het beste uit zijn leven te halen. In Nederland staat effectiviteit vrijwel altijd voorop; bij twijfel gaat deze ook boven algemene uitgangspunten.
Ik ben heel benieuwd of er sprake zal zijn van blijvende shock over de verkiezingsuitslag, zoals bijvoorbeeld bij de Corona-rellen het geval was. Toen zeiden zeer serieuze stemmen: Dit is niet langer “op het land” (ons land).
Op de lange termijn zal de kwestie van de relatie tussen tolerantie, identiteit en cultuur centraal komen te staan. En het kan zijn dat je, anders dan in Duitsland, heel snel tot andere, nieuwe, aangepaste oplossingen komt, afhankelijk van waar er momenteel vraag naar is.
Wat mij hoop geeft is het feit dat er op de langere termijn in de geschiedenis van Nederland geen extremistische meerderheden zijn geweest, noch van links, noch van rechts. De nationaal-socialisten probeerden het destijds, maar faalden onder meer vanwege het gezonde Nederlandse pragmatisme: ‘Hardlopers zijn doodlopers’ is een Nederlands gezegde. Dit betekent dat als je het in één richting overdrijft, je vroeg of laat dood zult gaan.
Dit geeft mij ook hoop en kan desondanks ook een goed advies zijn voor ons Duitse buren, die soms erg principieel zijn.
bron> Domradio –Jan Hendrik Stens stelde de vragen.
beeld> Prof. Dr. Jan Loffeld privéarchief